Η Επιτύμβια Στήλη των Καμινίων

Tο 1885, οι αρχαιολόγοι Cousin και Durrabach της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, εντόπισαν μέσα σε ένα σωρό από πέτρες εκεί που κάποτε υπήρχε μια παλιά μικρή εκκλησία του Άγιου Αλεξάνδρου, στο Σώκαστρο, στα Καμίνια της Λήμνου, μια επιτύμβια στήλη. Η ξεχασμένη στήλη  αποτελούσε για χρόνια δομικό υλικό της εκκλησίας και  η είδηση  που  θα  δημοσιευθεί  το 1886  στο Δελτίο[1] της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών  θα προκαλέσει  γρήγορα το ενδιαφέρον των επιστημόνων. Το ενδιαφέρον τους συγκεντρωνόταν στη γλώσσα των δυο επιγραφών που υπήρχε στη στήλη και στην ανάγνωση της.

Παραδόξως όμως λίγο μετά τη δημοσίευση και πριν οι επιστήμονες ασχοληθούν μεθοδικά με τις επιγραφές, η  επιτύμβια στήλη θα εξαφανιστεί, για να εντοπιστεί λίγα χρόνια αργότερα στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.

Ο  εύπορος  γιατρός και ιστορικός Βασίλειος  Αποστολίδης[3] θα τη δωρίσει στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Ο Βασίλης Αποστολίδης ήδη από το 1886 είχε ασχοληθεί με την μελέτη της επιγραφής. Το 1901 εισηγήθηκε σε συνέδριο στην Αθήνα ομιλία με θέμα την επιγραφή των Καμινίων με τίτλο: Origine asianique des iscriptions prehelleniques del’ile de Lemnos (η ασιατική καταγωγή των προελληνικών επιγραφών της νήσου Λήμνου) το ίδιο και το 1903 στο Κάιρο αυτή τη φορά ενώ το 1905 έγινε ανατύπωση των εισηγήσεων του στα παραπάνω συνέδρια. Αξιοσημείωτο  πάντως είναι το γεγονός ότι ο Βασίλης Αποστολίδης δημοσιεύει τις εισηγήσεις του την ίδια χρονιά που βρίσκεται η επιγραφή στην Αίγυπτο  και ότι  αυτός την αγοράζει για να την δωρίσει στο τέλος στο ελληνικό κράτος.

Η στήλη των Καμινίων ή στήλη της Λήμνου όπως συχνά αναφέρεται, είναι μια ορθογώνια πλάκα από πωρόλιθο, με διαστάσεις 95x40 εκ. και πάχος 14 εκ και απεικονίζει το προφίλ ενός βραχυκέφαλου πολεμιστή που κρατά σφικτά στην παλάμη του το δόρυ και την ασπίδα του. Πάνω στη στήλη υπάρχουν δυο επιγραφές (η μία βρίσκεται οριζόντια γύρω  από το κεφάλι του πολεμιστή και η άλλη κάθετα στην πλάγια στενή πλευρά της) από διαφορετικούς χαράκτες και  απαρτίζονται από 198 γράμματα που σχηματίζουν 33 λέξεις. Το αλφάβητο που χρησιμοποιείται είναι το ελληνικό. Η στήλη από τους αρχαιολόγους χρονολογήθηκε ότι ανήκει στο δεύτερο μισό του VΙ π.Χ. ^[4]

Η επιτύμβια στήλη  φέρεται να συνδέεται άμεσα με τους τέσσερις συλημένους τάφους που υπάρχουν  κοντά στο σημείο εύρεσης της, στη κορυφή του λόφου και που οι ντόπιοι ονομάζουν γούρνες και για αιώνες χρησιμοποιούσαν για να ποτίζουν τα ζώα τους..

Η επιτύμβια στήλη των Καμινίων θα μπορούσε να αποτελεί ένα τυχαίο γεγονός. Κάποιος ξένος να πέθανε,  να ενταφιάστηκε και να τιμήθηκε στο νησί σύμφωνα με τα έθιμα του. Ο ισχυρισμός αυτός  κατέρρευσε με την εύρεση το 1928 από την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή τεσσάρων επιγραφών[5] σε θραύσματα αγγείων[6] τοπικής αγγειοπλαστικής στην ίδια άγνωστη γλώσσα, στην αρχαία Ηφαιστεία.^[7] Τότε υποστηρίκτηκε η μόνιμη εγκατάσταση στο νησί  ενός λαού που χρησιμοποιούσε το ελληνικό αλφάβητο για να εκφράσει τη γλώσσα του. Αλλά ακόμα κι αυτή η μαρτυρία θα μπορούσε να είναι τυχαία και  τα  αγγεία με τις επιγραφές να ήταν  αφιερώματα επισκεπτών.

Το ενδιαφέρον των επιστημόνων στράφηκε στο γεγονός ότι στις δυο λημνιακές επιγραφές της στήλης ενώ έχει χρησιμοποιηθεί το ελληνικό αλφάβητο η γλώσσα δεν έχει ομοιότητες με άλλες γνωστές ινδοευρωπαϊκές γλώσσες όπως αναφέρουν και ότι παρουσιάζουν ομοιότητες με τις  ετρουσκικές επιγραφές.

Έτσι σχετικά γρήγορα όλοι οι γλωσσολόγοι (Bugge, Pauli, Deeke, Morati,Lattes )απέδωσαν τις επιγραφές στην ετρουσκική επιγραφία βασιζόμενοι στις εξής ομοιότητες

v Οι λημνιακές επιγραφές της στήλης χρησιμοποιούν το ελληνικό αλφάβητο όπως και οι ετρουσκικές. Οι Ετρούσκοι υιοθέτησαν το ελληνικό αλφάβητο από Ευβοιείς[8] αποίκους της νήσου Ischia γύρω στο τέλος του VIII π.Χ.

v Ο χαρακτήρας της στήλης είναι επιτύμβιος. Οι  Ετρούσκοι πίστευαν στην μεταθανάτια ζωή για αυτό και φρόντιζαν με επιμέλεια τον ενταφιασμό τους. Η ετρουσκική εμμονή με τον επιμελημένο ενταφιασμό συνοψίζεται στο γεγονός  ότι στο σύνολο του corpus των 13000 γνωστών ετρουσκικών επιγραφών που βρέθηκαν στην ετρουσκική όλες σχετίζονται  αποκλειστικά και μόνο με τον θάνατο.^[9]

v Η λημνιακή στήλη είναι γραμμένη βουστροφηδόν^[10] δηλαδή μια σειρά είναι προς τα δεξιά και η επόμενη συνεχίζει προς τα αριστερά.^[11] Το είδος αυτό γραφής το συναντάμε στις παλαιότερες ετρουσκικές επιγραφές.

v Οι Ετρούσκοι όπως συμβαίνει και στις λημνιακές επιγραφές της στήλης ενώ χρησιμοποιούν το ελληνικό αλφάβητο δεν χρησιμοποιούν όλα  τα γράμματα (απουσιάζουν το Β, το Γ, το Δ) ενώ το Σ χρησιμοποιείται με διαφορετικό τρόπο.

v Στις επιτύμβιες στήλες των Ετρούσκων χρησιμοποιείται το προφίλ της κεφαλής του νεκρού.^[12] Πίστευαν πως το πορτραίτο του νεκρού απαιτείται για να εξασφαλίσει τη μαγική επιβίωση του.

v Οι λέξεις χωρίζονται αλλά χρησιμοποιώντας  μια ή περισσότερες τελείες ως ενδεικτικό του τέλους της λέξεως.

v Η συγγένεια των δυο γλωσσών λημνιακής και ετρουσκικής στηρίζεται σε μια έκφραση σιαλχFιζ αFιζ που αντιστοιχεί στο ετρουσκικό salxls avils(=πενήντα χρονών).

Οι διαφορές των επιγραφών των Καμινίων με τις ετρουσκικές

v Οι Ετρούσκοι χρησιμοποιοιούν 4 φωνήεντα (Α,Ε,Ι,U) το Ο απουσιάζει από το αλφάβητο τους ενώ χρησιμοποιείται και είναι γνωστό στην λημνιακή και ελληνική  γλώσσα όπου όμως και εδώ παρουσιάζονται 3 φωνήεντα (Α,Ε,Ι).

Από όσους ασχολήθηκαν με τις δυο επιγραφές μόνο ο Breal  θεωρεί την γλώσσα θρακική ενώ ο Βασίλης Αποστολίδης που την είχε για αρκετό διάστημα στη ν κατοχή του και την μελέτησε θεωρεί ότι η πρώτη επιγραφή είναι φρυγική και η πλαϊνή καρική.

Έχουν περάσει πάνω από 120 χρόνια από την εύρεση των δυο επιγραφών και οι επιστημονικές έρευνες  εξακολουθούν να οδηγούν σε αδιέξοδο ως προς την ανάγνωση της γραφής. Η μεγαλύτερη όμως και αναπάντητη απορία είναι ποιος άραγε ήταν αυτός ο λαός που για να εκφραστεί και για να μνημονεύσει ένα νεκρό πολεμιστή του, έστω έναν ήρωα του, δανείζεται ένα ξένο αλφάβητο.
Το 1993 στα Πρακτικά του  33^ου Συνεδρίου  «Μελέτες στη Μεγάλη Ελλάδα» που έγινε στο Τάραντα της Ιταλίας αξιολογήθηκαν στο σύνολο τους οι «τυρρηνικές » επιγραφές της Λήμνου.Τα θραύσματα αγγείων είχαν  βρεθεί στα 1937-1939 στα Καβείρια της Λήμνου στη θέση Χλόη.Τα θραύσματα των αγγείων σχετίζονται με το β ’μισό του VI π.Χ. και συγκεκριμένα με τη λεηλασία και καταστροφή του νησιού από τους Πέρσες γύρω στα 512-511 π.Χ.

Η συζήτηση στο Συνέδριο του 1993 επικεντρώθηκε στη σχέση που έχει η λημνιακή λέξη novaisma που ήταν σημειωμένη στο λαιμό μιας οινοχόης που βρέθηκε στο ιερό των Καβείρων με την ετρουσκική λέξη aisma που σημαίνει θεϊκό και υπογράμμισε στους δεσμούς που τις συνδέουν.Λίγα χρόνια όμως αργότερα μια έρευνα που έγινε στην Ιταλία θα επιβεβαιώσει τους δεσμούς.

Στην Ευρωπαϊκή Συνδιάσκεψη του 2007 της European Society of Human Genetics  που έγινε στην Νίκαια της Γαλλίας, ο Ιταλός  καθηγητής Γενετικής Alberto Piazza του Πανεπιστημίου του Τορίνο παρουσίασε τα αποτελέσματα της έρευνας[13]  που έγινε με θέμα την μετανάστευση των λαών με τη βοήθεια της Γενετικής.

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, οι Ετρούσκοι που για πολλούς αιώνες είχαν ταλαιπωρήσει τους ερευνητές, ιστορικούς και αρχαιολόγους δικαίωσαν τον Ηρόδοτο που τους ήθελε να έχουν έρθει από την αρχαία Λυδία[14] αλλά και όλους αυτούς τους επιστήμονες που συνέδεσαν τους Λημνιούς Τυρρηνούς Τυρσηνούς με τους Ετρούσκους..

Η έρευνα έγινε σε δείγματα γενετικού υλικού (DNA).Από την Ιταλία επιλέχτηκαν οι περιοχές της Τοσκάνης και της Ούμπριας κι αυτό δεν έγινε  τυχαία. Οι επιστήμονες της Γενετικής στην ουσία ακολούθησαν τα ίχνη των Ετρούσκων. Πήραν δείγματα από περιοχές οι οποίες αναφέρονται ως τόποι διαμονής των Ετρούσκων μέχρι τον VI π.X. αιώνα που χάνονται οριστικά τα ίχνη τους.

Η ομάδα του Alberto Piazza πήρε δείγματα από εθελοντές από την Volterra[15] (116 άτομα), Murlo (86 άτομα) και από την κοιλάδα του Casentino (61 άτομα ) γιατί εκεί στην περιοχή που εκτείνεται από τον Άρνο ως τον Τίβερη, υπήρξαν οι πιο σημαντικές πόλεις των  Ετρούσκων.[16]

Τα δείγματα πάρθηκαν με συγκεκριμένα κριτήρια, όπως το επώνυμο των εθελοντών, το οποία έπρεπε να είναι αποκλειστικά της περιοχής και να διέμεναν στην περιοχή τους  για περισσότερο από τρεις γενεές. Τα συγκεκριμένα δείγματα των κατοίκων της Volterra ,του Murlo και της κοιλάδας του Casentino  τα συνέκριναν  με δείγματα  1.264 ατόμων ,  263 από τη  Τοσκάνη, σε 306 από τη Βόρεια Ιταλία, 359 από νότιες περιοχές των Βαλκανίων και τα Μικρασιατικά παράλια, 60 από τη Λήμνο και 276 από τη Σικελία και την Σαρδηνία.

Από την έρευνα αποδείχτηκε πως τις μεγαλύτερες συγγένειες οι κάτοικοι της Volterra του Murlo και της κοιλάδας του Casentino δεν τις είχαν με το γενετικό υλικό άλλων κατοίκων της Ιταλίας ακόμα και της Τοσκάνης και της Ούμπριας[17], αλλά με το DNA κατοίκων της Λήμνου και της  Σμύρνης.

Η έρευνα βασίστηκε στο χρωμόσωμα Y το οποίο μεταφέρεται από πατέρα σε γιο, ενώ μια άλλη παράλληλη έρευνα στηρίχθηκε στο μιτοχονδριακό DNA, το οποίο πηγαίνει από μητέρα σε κόρη.

To  2004 το Πανεπιστήμιο της Φεράρας (Università di Ferrara) διεξήγαγε μια έρευνα με γενετικό υλικό που πήρε από ετρουσκικούς τάφους το οποίο σύγκρινε με εκείνο των πληθυσμών της Ανατολής. Τα αποτελέσματα συνέδεσαν τους Ετρούσκους για μια ακόμα φορά με την Ανατολή. Μια τρίτη έρευνα το 2007 έγινε από το Καθολικό Πανεπιστήμιο της Πιατσέντσα ('Università Cattolica di Piacenza)σε σχέση με το Dna βοοειδών της Τοσκάνης. Τα αποτελέσματα απέδειξαν ότι η συγκεκριμένη ράτσα βοοειδών είχε σχέση με τα βοοειδή που υπάρχουν στην Λήμνο.

Οι επιγραφές των Καμινίων και η έρευνα των Γενετιστών στην ουσία επιβεβαιώνουν τους ελληνικούς μύθους που θέλουν τους Αργοναύτες να οργώνουν την Μεσόγειο και να δημιουργούν μια σειρά από αποικίες .
Ευαγγελία Χ.Λιάπη

"[...] the tomb-stone (stele) of a warrior was discovered in 1885, not dissimilar from that of Avele Feluske of Vetulonia in Etruria [...] It not only shows his head in profile, but also bears two inscriptions in an alphabet which closely resembles that of old Phrygian inscriptions of the seventh century. The language has some analogies with the tongues of Asia Minor, but philologists are in general agreement that both in its morphology and vocabulary it has many similarities with Etruscan. When this document stood alone, it might have been dismissed as the epitaph of a foreigner who was buried in Lemnos, but more recently other short inscriptions have been found on vases, and these show that this was in fact the language spoken on the island before its conquest by the Athenian Miltiades (c. 500 BC). Thus we have a very important document, pointing both to Asia Minor and to Etruria, and it comes from the very island where Thucydides placed the Tyrrhenoi. Though it does not afford conclusive proof that 'Lemnian' and Etruscan were the same, or even dialects of the same language, it provides a valuable link for those who accept an eastern origin and suggests that some Etruscans from Asia Minor may have settled in this Aegean island instead of continuing further west. Those who reject an eastern origin have to explain away the similarities of language as due to survival from a hypothetical widespread pre-Indo-European linguistic unit which once occupied a vast area in Italy and the Aegean until it was broken up by the advance of Indo-Europeans: in Italy it was confined to Etruria, while in the Aegean, relics of it were left in Lemnos." (Scullard, H. H.: The Etruscan Cities and Rome. Thames & Hudson. 1967)

---

[1] Bull.de corr.hell, X ,1-6)

[2] Μυστήριο αποτελεί η εξαφάνηση της επιγραφής και η εύρεση της είκοσι χρόνια μετά στην Αίγυπτο. Μυστήριο για το ποιος ήταν αυτός που μετέφερε την επιγραφή στην Αίγυπτο και για ποιό σκοπό.

[3] Το γεγονός ότι ο Α.Μοσχίδης στράφηκε στον Βασίλειο Αποστολίδη δεν ήταν τυχαίο. Ο Βασίλειος Αποστολίδης όταν είχε βρεθεί η επιγραφή το 1886 είχε δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για αυτή και είχε προσπαθήσει να τη χρονολογήσει και να τη μεταφράσει.

[4] Προγενέστερη ασφαλώς του 510 π.Χ. όταν ο Μιλτιάδης ελευθέρωσε το νησί.

[5] O Brandenstein πιστεύει ότι οι αποσπασματικές επιγραφές που βρήκε ο Alessandro Della Vita στην Ηφαιστεία ήταν Θρακικές κι όχι Τυρρηνικές.( col.1918)

[6] . Το 1928 οι Ιταλοί αρχαιολόγοι στην Ηφαιστεία βρήκαν  αποσπασματικές επιγραφές σε θραύσματα αγγείων της εγχώριας  αγγειοπλαστικής. Αυτό ήταν ζωτικής σημασίας σπουδαιότητας, γιατί έτσι απέδειξαν ότι η γλώσσα μιλήθηκε πραγματικά στη Λήμνο και ότι η Στήλη δεν ήταν  εισαγόμενη από κάποιο άλλο σημείο της  Μεσογείου.

[7] Το 1928 ο Alessandro Della Seta ανακάλυψε  στην Ηφαιστεία τέσσερις επιγραφές σε θραύσαματα αγγείων στην ίδια γλώσσα με την στήλη των Καμινίων. Della Seta,”Iscrizioni tirreniche di Lemno,” Scritti in onore di Nogara, Citta del Vaticano,1937,pp.119ff.,Ο Della Seta χρονολόγησε τις τέσσερις επιγραφές των αγγείων ανάμεσα στο VII και VI π.Χ.

[8] Σύμπτωση να είναι άραγε το γεγονός ότι στη Λήμνο σύμφωνα πάντα με  τον Στράβωνα υπήρχε περιοχή που την ονόμαζαν Εύβοια 10,2,5  (και εν Λήμνω τόπος ήν Εύβοια)

[9] Corpus Inscriptionum Etruscarum.Το πρόβλημα με την γραφή των Ετρούσκων εντοπίζεται στο γεγονός ότι όλα τα αποσπάσματα  της γραφής τους που έχουμε , έ χουν χαρακτήρα ταφικό και επομένως είναι μονότονα, επαναλαμβανόμενα  και πολύ σύντομα. Οι πληροφορίες που μας μεταδίδουν σχετίζονται με τα ονόματα των νεκρών, των θεών και των ηρώων τους, των ηλικιών των ενταφιασμένων και των συγγενικών τους σχέσεων. Αυτό δεν βοήθησε τους επιστήμονες στο να καταφέρουν να την διαβάσουν και να την κατανοήσουν.

[10] Ονομάστηκε έτσι επειδή ο τρόπος γραφής θυμίζει τον τρόπο που πηγαίνουν τα βόδια κατά το όργωμα.

[11]Οι Έλληνες όπως και οι Ετρούσκοι έγραφαν αρχικά προς τα δεξιά, από το VΙ π.Χ. όμως οι Έλληνες επέλεξαν να γράφουν προς τα αριστερά ενώ οι Ετρούσκοι συνέχισαν τη γραφή προς τα δεξιά.

[12] Η στήλη του πολεμιστή της Λήμνου  μοιάζει με εκείνη της Avele Feluske της Vetulonia στην Etruria. Όχι μόνο δείχνει την κεφαλή σε προφίλ, αλλά επίσης φέρει και δύο επιγραφές βουστροφηδόν

[13] Η έρευνα έγινε σε συνεργασία του Διευθυντή του Τμήματος  Γενετικής του Πανεπιστημίου του Τορίνο  Alberto Piazza και του Γενετιστή  Luigi Cavalli Sforza του Πανεπιστημίου του Stanford.της Καλλιφόρνιας.

[14] "Penso che la nostra ricerca – υπογραμμίζει ο  Piazza - offra prove convincenti che la ragione è dalla parte di Erodoto, e che gli Etruschi arrivano dalla antica Lidia."(=Πιστεύω ότι η έρευνα μας δικαιώνει τον Ηρόδοτο και ότι οι Ετρούσκοι έφτασαν στην Ιταλία από την αρχαία Λυδία)

[15] Τα δείγματα σε πρώτη φάση είχαν εξεταστεί και συνδεθεί γενετικά με το DNA δειγμάτων  από οστά που είχαν βρεθεί σε ετρουσκικούς τάφους της περιοχής.

[16]"Sapevamo già che le persone che vivono in questa area sono geneticamente differenti da quelle della regione circostante", υποσήριξε ο Α. Piazza. "Murlo e Volterra sono fra i siti toscani archeologicamente più importanti, e sappiamo anche che i toponimi e il dialetto locale hanno derivazione etrusca.."(=Γνωρίζαμε ήδη ότι τα άτομα που ζουν σε αυτή την περιοχή διαφέρουν γενετικά από τους γείτονες τους.Το Murlo και η  Volterra είναι οι πιο σημαντικοί αρχαιολογικοί τόποι της Τοσκάνης και γνωρίζουμε ότι τα τοπωνύμια Murlo e Volterra  και η τοπική διάλεκτος έχουν ετρουσκική καταγωγή.

[17] Για τους οποίους δεν τηρήθηκαν τα συγκεκριμένα κριτήρια και ήταν τυχαία δείγματα.